Kiedy myślimy o najstarszych dworcach kolejowych w Polsce, często na myśl przychodzą nam obiekty takie jak Dworzec Główny we Wrocławiu, w Gdańsku czy Krakowie. Są to bez wątpienia imponujące budowle, jednakże prawdziwy „praojciec” wśród dworców znajduje się we Wrocławiu, przy ulicy Małachowskiego – jest to dawny Dworzec Kolei Górnośląskiej. Obiekt ten, uważany za najstarszy dworzec kolejowy w obecnych granicach Polski i jeden z najstarszych zabytków kolejnictwa na świecie, kryje w sobie bogatą, choć dziś często pomijaną historię.
Początki
Historia tego dworca rozpoczęła się w 1837 roku z inicjatywy Gustawa Rufera, wrocławskiego przedsiębiorcy, fabrykanta i bankiera. Powołano wówczas Komitet Inauguracyjny Kolei Górnośląskiej, w którego skład wchodziły liczne osobistości z Dolnego i Górnego Śląska, w tym hrabia Hugo Henkel von Donnersmarck, postać kluczowa dla industrializacji regionu. Celem Komitetu było zbudowanie pierwszej linii kolejowej na Śląsku, która miała swój początek przy dzisiejszej ulicy Małachowskiego we Wrocławiu, a następnie, przez Opole, dotrzeć aż do Mysłowic na Górnym Śląsku.
W konsekwencji działań Komitetu powołano spółkę pod nazwą Towarzystwo Budowy Kolei Górnośląskiej, w której Gustaw Rufer odgrywał kluczową rolę w gromadzeniu i zarządzaniu finansami. Istotnym wsparciem było także bezpłatne przekazanie przez magistrat miasta Wrocław 100 morgów ziemi pod budowę dworca i towarzyszącej mu infrastruktury. Szczegółowy przebieg linii kolejowej ustalono i ogłoszono w 1840 roku. Cała budowa miała charakter etapowy, co umożliwiało uruchamianie ruchu pociągów na sukcesywnie oddawanych odcinkach.
Uruchomienie dworca
Wiosną 1841 roku wkopano kamień węgielny pod budowę dworca. Oficjalne otwarcie dworca nastąpiło 1 maja 1842 roku, wraz z tak zwaną jazdą próbną na odcinku Wrocław-Oława. Linia została oddana do użytku publicznego kilka tygodni później, 21 maja 1842 roku. Początkowo podróż z Wrocławia do Oławy zajmowała pociągom około godziny, co nawet współcześnie uchodzi za przyzwoity wynik. Pełna trasa do Mysłowic wymagała wówczas około ośmiu godzin.
Architektura i funkcjonalność
Klasycystyczny projekt dworca opracował inżynier architekt August Rosenbaum. Niezwykłym aspektem historii tego obiektu jest jego przetrwanie przez wszystkie kataklizmy, które nawiedziły Wrocław od czasu jego budowy, włączając w to oblężenie Festung Breslau, zachowując przy tym swój pierwotny kształt. Chociaż dworzec był wielokrotnie rozbudowywany i modernizowany, prace te nigdy nie naruszyły jego formy ani unikalnego, dziewiętnastowiecznego charakteru.
Dworzec Kolei Górnośląskiej we Wrocławiu miał charakter peryferyjny, będąc zlokalizowanym poza ówczesną ścisłą zabudową miasta. Mimo że był stacją krańcową, jego posadowienie równoległe do ówczesnych linii sugerowało plany rozbudowy w kierunku północno-zachodnim, w stronę Poznania, Szczecina czy Berlina. W budynku dworca mieściły się poczekalnie, kasy biletowe, restauracje, punkt przyjmowania bagażu oraz portiernia. Z tyłu, w miejscu dzisiejszych torów Dworca Głównego, znajdowały się dwa dodatkowe budynki: urzędów kolejowych i dyrekcji Kolei Górnośląskiej. Zostały one wyburzone w latach 50. XIX wieku w związku z budową nowego dworca. Perony w układzie podłużnym znajdowały się wzdłuż dzisiejszej ulicy Suchej.
Stan obecny
Niestety, pomimo swojej niezaprzeczalnej wartości historycznej i architektonicznej, ten najcenniejszy zabytek budownictwa kolejowego w Polsce, a prawdopodobnie i w Europie, pozostaje dziś porzuconą ruiną. Budynek przestał być własnością kolei w 2012 roku, kiedy to został zakupiony przez prywatnego dewelopera. Obiekt doświadczył wielokrotnych pożarów, a wizualizacje planowane dla tego terenu nie przewidują zachowania historycznego dworca.
Ten niemal 200-letni budynek stanowi unikalny dokument początków kolejnictwa, zjawiska, które fundamentalnie ukształtowało kulturę, technikę i technologię współczesnego świata. Jego obecny stan jest sygnałem o potrzebie podjęcia działań na rzecz ochrony tego cennego dziedzictwa.
Dworzec Kolei Górnośląskiej we Wrocławiu, otwarty w 1842 roku, jest uznawany za najstarszy dworzec kolejowy w granicach Polski i ważny zabytek kolejnictwa światowego. Zaprojektowany przez Augusta Rosenbauma, przetrwał w niemal niezmienionej formie liczne kataklizmy historyczne. Współcześnie jednak, po zmianie właściciela, obiekt popadł w ruinę i stoi w obliczu zagrożenia usunięcia z miejskiego krajobrazu, mimo swojego kluczowego znaczenia dla zrozumienia rozwoju transportu kolejowego i jego wpływu na cywilizację.
Maciej Mądry