Kwestia autentyzmu zabytków techniki stanowi kluczowy element ich ochrony i prezentacji. Niejednokrotnie, obiekty postrzegane jako zabytki techniki, w praktyce tracą swój pierwotny charakter poprzez usunięcie ich integralnych części. Przykładem wzorowego podejścia w tym zakresie jest dawna Walcownia Blach Cynkowych w Katowicach-Szopienicach, która obecnie funkcjonuje jako Muzeum Hutnictwa Cynku Walcownia.
Czym jest autentyzm zabytku techniki?
W kontekście zabytków techniki, autentyzm definiuje się poprzez integralność. Integralność ta opiera się na nierozerwalnym połączeniu formy i funkcji danego obiektu. Wygląd obiektu przemysłowego, takiego jak browar, kopalnia czy parowozownia, jest bezpośrednim wynikiem jego przeznaczenia i pełnionej funkcji. Zatem, jeśli z obiektu przemysłowego, na przykład z walcowni, usunie się maszyny, które w nim funkcjonowały, traci on swoją integralność i autentyzm. Staje się wówczas jedynie pustą skorupą, która nie opowiada już swojej historii poprzez materialne relikty, lecz jedynie za pomocą wyobrażonej narracji.
Dlatego istotne jest, aby ochrona zabytków techniki obejmowała nie tylko budynki, ale przede wszystkim technologie i wyposażenie znajdujące się w ich wnętrzu.
Walcownia blach cynkowych jako przykład autentyzmu
Dawna Walcownia Blach Cynkowych w Katowicach-Szopienicach doskonale dokumentuje istotny, choć często mało znany, wątek historii Śląska – wydobycie i przetwarzanie cynku. Stanowi również przykład właściwego sposobu prezentowania i udostępniania tego typu dziedzictwa. Osoby odwiedzające to miejsce mogą podziwiać nie tylko architekturę przemysłową, ale także autentyczne wnętrza i, co najważniejsze, unikatowy ciąg maszyn do produkcji blach cynkowych, który jest wciąż sprawny . Maszyny te mogą być uruchamiane, choć w ograniczonym zakresie, demonstrując proces technologiczny, na przykład jak z fragmentu cynku powstawała blacha cynkowa o grubości milimetra.
Jednym z prezentowanych urządzeń jest wytłaczarka kubków bateryjnych. Jej wygląd – obity i obdrapany – jest celowym zabiegiem konserwatorskim. Maszyna przemysłowa, wykorzystywana w procesie technologicznym, z natury nosi ślady eksploatacji. Odpryski farby czy wgniecenia na blasze są częścią jej historii i świadectwem intensywnej pracy, którą wykonywała, produkując dziesiątki tysięcy kubków dziennie.
Kluczową dla funkcjonowania walcowni była walcarka wykończająca, jedna z czterech zachowanych w tym miejscu. Ta konkretna maszyna, przebudowana przed I wojną światową na napęd elektryczny, jest obecnie jedynym sprawnym urządzeniem spośród tych, które działały w zakładzie do 2002 roku. Jej przywrócenie do ruchu było możliwe dzięki zaangażowaniu dawnych pracowników walcowni, którzy byli nosicielami wiedzy na temat jej funkcjonowania i regulacji.
Różnica w podejściu
W Polsce istnieje wiele obiektów muzealnych nazywających się zabytkami techniki, które jednak nimi nie są. Często pozbyły się one historycznego, autentycznego wyposażenia, zastępując je substytutami w postaci ekranów czy filmów wideo. Takie podejście sprawia, że miejsca te przestają opowiadać historię opartą na swojej największej wartości – historycznym wyposażeniu. Walcownia w Katowicach-Szopienicach stanowi w tym kontekście ważny wzorzec.
Autentyzm zabytków techniki opiera się na zachowaniu ich integralności, czyli nierozerwalnego połączenia formy i funkcji [i]. Oznacza to ochronę nie tylko budynków, ale przede wszystkim oryginalnego wyposażenia i technologii, które umożliwiają demonstrację historycznych procesów przemysłowych. Walcownia Blach Cynkowych w Katowicach-Szopienicach jest przykładem, gdzie integralność obiektu, w tym jego unikatowych, sprawnych maszyn i zachowania ich autentycznego wyglądu, stanowi podstawę wartości edukacyjnej i historycznej.
Maciej Mądry